मी मानसिक आरोग्य क्षेत्राशी गेली १०-१२ वर्षे निगडीत आहे. सध्याच्या सक्तीच्या बंदीमुळे(लॉकडाऊन) समाजात मानसिक आरोग्याच्या समस्या निर्माण होत आहेत, त्याबद्दल आपण ऐकतो, वाचतो आहोत. अनेक तज्ञमंडळी या बद्दल विविध माध्यमातून मार्गदर्शन करत आहेत. घर बसल्या समुपदेशनाच्या सुविधा देखील आहेत. लॉकडाऊनच्या सुरुवातीच्या काळात(मार्च-एप्रिल) डॉ. आनंद नाडकर्णी यांची दैनिक सकाळ मध्ये मानसिक आरोग्याचे विविध पैलू सांगणारी लेखमाला येत असे. ती खूप भावली, त्यात तितिक्षा या संस्कृत शब्दाचा उल्लेख होता, त्याचा अर्थ तग धरून राहण्याची क्षमता (सहनशीलता नव्हे तर सहनसिद्धता). त्यांचीच एक मनाविषयी(Mind Feast) एक कार्यशाळा झाली होती गेल्यावर्षी, ती येथे मी पहिली. भारतीय(पौर्वात्य) परंपरेत आणि पाश्चात्य परंपरेत, विज्ञानात मनाबद्दल काय संगीतले आहे याचा त्यात त्यांनी वेध घेतला आहे.
आमच्या Schizophrenia Awareness Association(SAA) संस्थेतर्फे विविध समुपदेशनाचे कार्यक्रम स्वमदत गटांमधून होतात. त्यावेळी मानसिक आजार असूनही आपापल्या क्षेत्रात विविध क्षेत्रातील प्रसिद्ध लोकांनी कसे काम केले आहे याची उदाहरणे देत असतो. त्यातील प्रमुख उदाहरण म्हणजे नोबेल पारितोषिक विजेता प्रज्ञावंत अमेरिकी गणिती असलेला जॉन नॅश याचे. त्याचे चरित्र A Beautiful Mind या नावाने प्रसिद्ध आहे. ते मी पूर्वी कधीतरी वाचायला घेतले होते, पण समयाभावी पूर्ण झाले नव्हते. सध्या मिळालेल्या वेळेत ते पूर्ण केले. तसेच त्याच नावाचा चित्रपट देखील नुकताच पाहिला.
आधी पुस्तकाबद्दल. जॉन नॅशचे चरित्र Sylvia Nasar हिने अतिशय संशोधन पूर्वक आणि अभ्यासपूर्ण रीतीने लिहिले आहे. १९९८ मध्ये ते प्रकाशित झाले. त्यावर आधारित चित्रपट २००१ मध्ये आला, आणि जॉन नॅशचे २०१५ मध्ये अपघाती निधन झाले. पुस्तक (आणि चित्रपट) त्याला १९९४ मध्ये नोबेल (सहमानकरी) मिळाल्याच्या नंतर थांबते. पुस्तकाला जवळ जवळ २००-२५० पानांची पुरवणी आहे ज्यात लेखिकेने प्रकरण क्रमानुसार विस्तृत नोंदी, संदर्भ दिल्या आहेत. ते पाहून अचंबित व्हायला झाले मला. त्याच्या गणिती संधोधन कारकिर्दी विषयी, तसेच त्याच्या मानसिक आजाराबद्दल(schizophrenia) तपशील तर आहेच, पण १९५०, ६० च्या दशकात अमेरिकेत आणि त्यावेळच्या सोविएत रशिया यांच्यातील संबंध(cold war hysteria) कसे होते हेही तपशीलवार येते.
अमेरिकेतील न्यू जर्सी राज्यातील Princeton विद्यापीठात तो शिकला. बोस्टन मध्ये कॅम्ब्रिज येथील MIT विद्यापीठात काम केले. जॉन नाशला game theory विषयातील संशोधनाबद्दल नोबेल मिळाले. हा विषय संगणक शास्त्र पदवी शिकताना आम्हाला होता. अनेक क्षेत्रात ह्या विषयाचा उपयोग होतो. संरक्षण क्षेत्रात, व्यापारात, अर्थशास्त्रात, अश्या अनेक ठिकाणी निर्णय घेण्याच्या प्रक्रियेत या विषयाची मुलतत्वे उपयोगात आणली जातात. या विषयाची सविस्तर माहिती, इतिहास या पुस्तकात येतो.
आधी त्याच्या आजाराबद्दल आणि त्याने, त्याच्या कुटुंबाने कसा सामना केला आणि तो कसा त्याच्या विषयात काम करत राहिला हे पुस्तकात आले हे अतिशय महत्वाचे आहे. जेव्हा मानसिक आजार झालेल्या व्यक्ती सोबत असतो तेव्हा काय आणि कसे तोंड द्यायचे हे समजत नाही. त्याच्या पत्नीने, Alicia ने त्याची आयुष्यभर साथ दिली. १९५७ मध्ये त्यांचे लग्न झाले, मुलगा झाला. १९६३ मध्ये त्यांनी घटस्फोट घेतला, पण ती त्याच्या बरोबर १९७० पासून राहू लागली, त्यांची देखभाल करू लागली. त्यांनी परत खूप नंतर २००१ मध्ये विवाह केला. जॉन नॅश क्षेत्रातील सहकारी यांचे सुद्धा सहकार्य, सहानुभूती, समजूतदारपणा त्याच्या आजाराला तोंड देताना उपयोगी पडला.
विद्यापिठात शिकत असताना जॉन नॅश त्याच्या विचित्र वागण्या बद्दल प्रसिद्ध होताच. त्यातच त्याचा समलैंगिक संबंधाकडे ओढा होता. अतिशय संशयी, स्वतःच्याच दुनियेत रमणारा, आजूबाजूच्या परिस्थितीचे कधी कधी भान नसणारा असा होता. विचार, भावना आणि कृती यांचा मेळ नसलेले असे त्याचे व्यक्तिमत्व लोकांना वाटत होते. १९५९ च्या आसपास, वयाच्या तिशीत, त्याला paranoid schizophrenia झाल्याचे निदान झाले. त्याला भास होत असत. अमेरिकेत आणि त्यावेळच्या सोविएत रशिया यांच्यातील ताणलेल्या संबंधांमुळे अमेरिकेत conspiracy theory चे पेव फुटले होते. रशियन हेर आपल्या मागे आहेत असे भास त्याला होत असत. तो त्यावेळी अमेरिकी लष्कारासाठी गुप्त संदेश शोधण्याचे काम एका संस्थे मध्ये(Rand Corporation in Santa Monica near Los Angeles) करत असे. त्याच्यावर उपचार करण्यासाठी अनेक वेळेला मानसोपचार रुग्णालयात दाखल केले गेले. नऊ-दहा वर्षे उपचार, औषधे, विविध थेरेपी अश्या सगळ्या चक्रातून पुढे मात्र आजाराबद्दल उमज आल्यावर घराच्या घरीच कुटुंबीयांच्या, सहकाऱ्यांच्या मदतीने आजाराची लक्षणे आटोक्यात आली. हे सगळे मांडताना लेखिकेने अमेरिकेतील त्यावेळी मानसोपचार क्षेत्रातील स्थिती कशी होती हे देखील सविस्तर मांडले आहे. मानसिक आजार, त्यातही schizophrenia बद्दलही तिने अभ्यासपूर्ण विचार पुस्तकात मांडले आहेत.
आता चित्रपटाबद्दल थोडेसे. ऑस्ट्रेलियाचा रहिवासी असलेला अभिनेता रसेल क्रो(Russel Crowe) याने जॉन नॅशची भूमिका केली आहे. चित्रपट पुस्तकापासून बरीच फारकत घेतो, काही काल्पनिक गोष्टी cinematic liberty च्या नावाखाली येतात. बऱ्याच गोष्टी दाखवल्या गेल्या नाहीत. असे असले तरी चित्रपट म्हणून परिणामकारक आहे. Princeton University परिसर, तो सर्व काळ छान चित्रीत केला गेला आहे. जॉन नॅशला नोबेल प्रदान करण्याचा समारंभ दाखवून चित्रपट संपतो. त्याने मुळात न केलेले भाषण चित्रपटात दाखवले आहे. त्या उभायान्तांचा उतारवयातील make-up देखील छान जमला आहे. रसेल क्रो याला अभिनयाचे ऑस्कर देखील मिळाले आहे. ज्या MIT मध्ये जॉन नॅशने काम केलेले, त्या MIT च्या संकेत स्थळावर या चित्रपटावर चांगलीच तिखट प्रतिक्रिया दिली आहे, ती जरूर वाचा.असे असले तरी चित्रपटाचा पुस्तकाच्या विक्रीवर चांगलाच परिणाम झालेला दिसतो. चित्रपट आल्यानंतर पुस्तकाच्या जी आवृत्ती निघाली त्याच्या मुखपृष्ठावर रसेल क्रोचे चित्र आहे, आणि चित्रपटाचा उल्लेखही आहे. माझ्याकडे देखील तीच आवृत्ती आहे.
अश्या चरित्रात्मक पुस्तकांमुळे आणि चित्रपटांमुळे समाजात मानसिक आजाराविषयी असलेले गैरसमज,कलंक(stigma) दूर व्हायला नक्कीच मदत होते. मी पूर्वी मानसिक आजार आणि चित्रपटांतील त्याचे चित्रण या विषयी एक ब्लॉग लिहिला होता. तो देखील जरूर पहा. Stephan Hawking या अशाच आणखी एका दुर्धर आजाराने ग्रस्त अशा संशोधकाच्या जीवनावरचा The Theory of Everything हा चित्रपट पाहायचा आहे केव्हातरी.
Welcome to PPK's Blog! 