लाहोरची दास्तान

मध्ये मी प्रसिद्ध लेखिका इस्मत चुगताई यांचा एक कथा संग्रह रजई यांचे मराठी भाषांतर वाचत होतो. त्यातील प्रसिद्ध आणि त्याकाळी अतिशय अशी वादग्रस्त कथा रजई ही वाचत होतो. ही कथा समलिंगी संबंधावर आहे. हा कथा संग्रह १९४० च्या आसपास प्रसिद्ध झाला, म्हणजे स्वातंत्र्यपूर्व काळात. त्यावेळेस त्यांना लाहोर मधील कोर्टाने समन्स बजावून तेथे खटला चालवला. त्यांना तेथे जावे लागले होते, त्या सर्व अनुभवांबद्दल, जिंदादिल लाहोर शहराबद्दल लिहून ठेवले आहे. स्वातंत्र्यपूर्व काळातील भारतातील पंजाब प्रांताची लाहोर तशी राजधानी, मोठे आणि प्रसिद्ध शहर. व्यापार, संगीत, संस्कृती यांचे केंद्र. पंडित विष्णू दिगंबर पलुस्कर यांनी गांधर्व महाविद्यालयाची स्थापना लाहोर मध्ये केली होती. १९४७ मध्ये फाळणी झाली आणि पंजाब प्रांत विभागाला गेला, आणि लाहोर पाकिस्तानात गेले. फाळणीची आणि लाहोर शहराची पार्श्वभूमी असलेले एक नाटक बऱ्याच वर्षांपासून ऐकत आलो होतो. त्याचे नाव जिस लाहौर न देंख्या औ जम्या नई. ते पाहायचा काल योग आला.

Jis Lahore Na Dekhya Ou Jamya Nai

कालचा हा प्रयोग स्वतंत्र थिएटरने सादर केला. पुण्यातील ही संस्था हिंदी नाटकं प्रामुख्याने करते. तसे पाहिले तर ‘जिस लाहौर नही…’ हे नाटक १९८९ मधील. असघर वजाहत यांनी ते लिहलेले उर्दू, पंजाबी, हिंदी भाषेतील हे नाटक. हा प्रयोग झाला घोले रस्त्यावरील नेहरू सांस्कृतिक केंद्रात. प्रेक्षकांत बरीच मंडळी पंजाबी, सिंधी, काही मुस्लीम, अमराठी भाषिक दिसत होती. मी मुद्दामच हे निरीक्षण करत होतो. नाटकाचा विषयच तसा आहे. हिंदुस्तानाची फाळणी होऊन भारत आणि पाकिस्तान हे देश जन्माला आले. लाहोर पाकिस्तानात गेले. मुस्लीम लोकांची पाकिस्तानात जाण्याची धडपड, तर हिंदूंची भारतात. दंगे, लुटालूट, जाळपोळ, धार्मिक हिंसाचार दोन्ही बाजूला झाला, जवळपास एक-दीड कोटी लोकसंख्या बाधित झाली. या निमित्ताने अनेक दारुण कहाण्या विविध रूपात आल्या आहेत. हे नाटक म्हणजे लखनौ मधून लाहोर मध्ये फक्त जिवानिशी स्थलांतरित होऊन आलेल्या एका मुस्लीम कुटुंबाची कहाणी.

या कुटुंबाला शरणार्थी शिबिरात राहिल्यानंतर, सरकारतर्फे स्थलांतरित मुस्लीम लोकांना घरवाटप योजनेत लाहोर शहरातील मधील एक घर दिले गेले असते. ते त्या घरी आले असता त्यांना समजते की घरात एक पंजाबी बोलणारी हिंदू वृद्ध महिला अजून राहत असते, कारण ते तिचे घर असते, ती दंग्यातून बचावली गेली असते. तिचा मुलगा, आणि इतर कुटुंबियांचा पत्ता नसतो. त्या मुस्लीम कुटुंबाचे धाबे दणाणते.  काय करावे समजत नाही. आधी सुरुवातीला नकार, तीला घराबाहेर काढून, भारतात जाण्यासाठी छावणीत रवानगी करण्यापासून, गुंडांकरवी तिची हत्या करण्याचे विचार त्यांच्या मनात येतात. तीला अर्थातच लाहोर मध्येच राहायचे असते, भारतात जायचेच नसते. कालांतराने, माणुसकीच्या नात्याने तिच्या सर्वांना मदत करण्याच्या स्वभावामुळे, ती त्यांच्यात मिसळून जाते, आणि जिव्हाळा, ओलावा निर्माण होतो. ती त्या कुटुंबातील एक आजी होते. हे सर्व छोट्या छोट्या प्रसंगातून छान फुलवले आहेत.

जिस लाहौर न देख्या औ जम्या नई

जिस लाहौर न देख्या औ जम्या नई

काही दिवसांत दिवाळी आलेली असते. लाहोर मधील मुस्लीम घरात दिवाळी साजरी केली जाते, हा मोठा वादंगाचा विषय होऊन जातो. मुस्लीम कुटुंबाला त्रास दिला जातो. या सर्वांची परिणीती ती आजी घर सोडून जाण्यात होते, पण तीला परत आणले जाते. आणि मग एके दिवशी तिचे वृद्धापकाळाने निधन होते. मग तिच्या अंत्यसंस्काराचा विषय निघतो, आणि परत वितंडवादाला तोंड फुटते. मौलवीच्या सल्ल्यानुसार हिंदू पद्धतीनुसारच तिचे अंत्यसंस्कार करावे असे ठरते. याचा निषेध म्हणून त्यामुळे गुंडांकरवी तो मौलवी मारला जातो. आणि मग नाटक संपते ते आजीची अंत्ययात्रा सुरु करून, आणि दुसरीकडे त्या मौलवीचा जनाजा काढून.

नाटकात अर्थात उर्दू, आणि पंजाबी भाषेचा भरणा आहे. उर्दू भाषेचा लहजा, गोडवा कित्येक वर्षांनी कानावर पडला. मी ९-१० वर्षांपूर्वी उर्दू भाषा शिकत होतो, त्यावेळची आठवण झाली. ठिकठिकाणी शेरो-शायरी, टाळ्या घेणारी वाक्ये, संवाद यामुळे सर्व वातावरण भारून जाते. नाटकाचा संदेश अर्थातच धार्मिक सलोखा राखण्याचा, एकमेकांचा आदर, इन्सानियत ह्या दृष्टीकोनातून पाहण्याचा आहे. त्यातच आपापल्या शहरांच्या, गावाच्या आठवणी, त्यात रमणे, ह्या सर्वांमुळे प्रेक्षक नाटक डोक्यावर घेतात. प्रत्येकाला आपल्या गावाची ओढ असतेच, कुठल्याही धर्माचे, भाषेचे असा. नाटक संपल्यावर सर्व कलाकारांनी अभिवादन केले, त्यातील काही जणांनी मनोगत व्यक्त केले. प्रेक्षकातून कोणाला बोलायचे असल्यास, प्रतिक्रिया द्यायची असल्यास, ती देऊ शकता असे सांगितल्यावर, एका महिलेने, जिचे मूळ गाव लखनौ आहे, तिने हे नाटक म्हणजे तिची कथाच आहे हे नमूद केले.

जिस लाहौर न देख्या औ जम्या नई

आता नाटकाच्या शीर्षकाचा अर्थ असा आहे की ज्याने लाहोर पहिले नाही, तो जन्माला येऊन सुद्धा नसल्यासारखा आहे, अशी लाहोर शहराची थोरवी गाणारा असा आहे. या निमित्ताने तरी तेथे जाऊन आले पाहिजे!

 

Learning Urdu Language(اردو زبان)

I being a polyglot, I like languages, scripts. During my Indology course, I learnt even ancient script Bramhi. Because of my education and profession, which is related to computers, I learnt quite a few computer programming languages as well in the past.  I also got exposed to languages and use in computers more when I was involved in localization for software systems. Due to that, and also mainly my exposure to languages such as Urdu(which has right to left script), because of trekking to forts in Sahyadri, I wished to know more and learn Urdu, Persian and even Arabic. One can find many inscriptions in these right-to-left scripts on the forts, I was left wondering as to what would their content be, due to lack of knowledge of those scripts.

My opportunity to learn Urdu came by in 2009, when I learnt about Urdu diploma program which is run by NCPUL(National Council for Promotion of Urdu Language, under Government of India). They have tied up with various Urdu schools all over in the country to run this special program which is open to anyone, and the program is highly subsidized. Plus they provide all the course material which includes 4-5 books. I enrolled myself into it that year and whole new world of this language, script, literature, its influence, role in the history opened in front of me.

I wanted to write this blog mainly to let my readers know that if you want to have opportunity to learn it, the course would begin soon in year 2016. The registration will soon be open. Watch out for an ad which appears in the newspapers later in December for more information. You can get more details on their website too. Let me give you brief details of this course and what all you can expect.

The course, of course, begins with Urdu script. The detailed explanation of various rules associated with reading and writing, with help of practice books is provided. Introduction to words, simpler to complex is provided. The nuances of language is further introduced with help of book containing reading material. During the course, student is also introduced to influence of Arabic, Persian and even Hindi words to the language. As it is well known fact that Urdu developed during 13th century in Deccan, by borrowing words from different languages which army-men spoke. Urdu poetry, such as ghazals, is also introduced. Ghazals are hugely popular in India, and many students come to this course have background of ghazals. The course ends with an easy examination at the end of year. The lectures are conducted twice a week, for about 3 hours each time, and one can attend one of the two days.The course material consists of following books:

1. Urdu for All(introduction to Urdu script)
2. Ibtedai Urdu(preliminary reading material)
3. Assan Urdu Shayari(poetry)
4. Intekhab-e-Nasr-e-Urdu(essays, advanced reading material)

To me the key thing was script. We generally are familiar with many Urdu words due to its closeness to Hindi, and also due to wide use of it in movies. I am, of course, no Urdu expert, and have a long way to go in ability to read fast, also decipher variants of scripts, and writing. I am on it though, slowly and steadily! Google Language Bar also provides Urdu as a choice for input, that makes it easy while typing on computers, but writing on piece of paper is always a joy.

Madhosh Bilgrami

Does anyone know who Nawab Madhosh Bilgrami is or remember him?

In Sept 2014, my friend Nandin Sareen(who is singer, and also has started ‘Madhugandharv’ organization for spreading music) invited me to accompany him, along with other folks, on one of the Sundays to Talegaon(a town near Pune) to be part of Urdu shaayari mehefil. Little I knew that time, that I was visiting Madhosh’ home.

Madhosh, himself accomplished Urdu shaayar, has not only written independent shaayaris, but also written songs and scripts for Hindi movies. Some of the films he has been part of are, Chakra(Smita Patil was in the lead role there), Albert Pinto Ko Gussa Kyon Ata Hai, Jaano Bhi Do Yaron. I was taken back by surprise to see him living alone in this remote town during his old age. He is now above 75, and needs to use wheel chair.

During his younger days, with family

As of today, in his old age.

I feel documenting his life story, his contribution to Urdu shaayari, Hindi movies needs to take place sooner than later. We spent about 3-4 hours with him, during which he rendered various shaayaris, shared his experiences with film industry, co-stars, personalities. It was very interesting conversation with him to understand, in no way fully, his life and his contribution. We had not planned any interview hence did not prepare any questions before hand. Nandin’s main agenda was to have him talk about his shaayari. But as we started interacting with him, it became clear to my mind that we need to record some biographical details on him, hence started quizzing him on those, which he was not very keen to talk about. He was born in royal Nawab family in Hyderabad. He studied Psychology from Aligarh Muslim University. He came to Mumbai in 1962 where he did masters ans PhD in Political Science. Later joined FTII in Pune and studied script writing and direction there for some time, later he assisted Zul Vilani for 3 years. He has been influenced by Communist philosophy, traveled to then USSR, studied Russian language also. We noticed posters on stalwarts of Marxism(such as Che Guevara) on the walls of his home. He also claimed himself as former Naxalite, also mentioned he had written song on Naxalbari. Anthologies of his shaayaris have been published in the form of some books such as Fasale, Silsile etc.

Lastly, the vigor and desire to accomplish still was very evident his conversation. He expressed desire to produce film based on Jaywant Dalvi’s novel Kaal Chakra, script for which is ready.